Hepimiz bu kavramı çokça duymuşuzdur. Birçoğumuz da çalıştığımız iş yerlerinde mobbinge maruz kalmışızdır. Peki ama bu kavramın içeriğini ne kadar biliyoruz? Mesela çalıştığımız iş yerinde bize karşı mobbing uygulandığında ne yapabiliriz? En önemlisi haklarımızın ne kadar bilincindeyiz? Mobbing kavramının üç tarafı vardır; mağdurlar, zorbalar ve izleyiciler. İlk olarak, mobbinge maruz kalan kişiye mağdur denir. ikinci olarak, mobbing eylemini uygulayan kişi zorba(saldırgan)dır. Üçüncü olarak ise mobbing durumuna doğrudan etkisi olmayan fakat bu duruma şahit olan ve genelde ses çıkarmayan diğer çalışanlar da izleyiciler olarak adlandırılmaktadırlar.
İş yerinde hedef alınan kişi veya kişilere yönelik belirli süre devam eden; onların çalışma konusunda motivasyonunu kıran, psikolojik olarak yıpratan kasıtlı ya da kötü niyetli davranışlar mobbingin kapsamına girebilmektedir.
Mobbing Nedir?
Mobbing iş yerinde çalışan kişiye karşı aynı iş yerinde bulunan bir veya birden çok kişi tarafından uygulanan psikolojik taciz, şiddet, düşmanca tutum vb. davranışlardır. Bu tanım, mobbing nedir sorusuna verilebilecek en kısa yanıttır. Bu konuya ilişkin yasal düzenlemeler, İş Kanunu ve Borçlar Kanunu’nda da bulunmaktadır.
Mobbing Türleri Nelerdir?
İş yerinde mobbing türleri iki kategoride toplanmaktadır. İlk olarak, aynı hiyerarşik seviyede bulunan, birbirleriyle fonksiyonel düzeyde ilişkileri olan çalışanların birbirlerine karşı mobbing kapsamına girecek tutum ve davranışları yatay mobbing olarak değerlendirilmektedir. Bu tür davranışlar, özellikle eşit statüde bulunan ve rekabet halindeki kişiler arasında uygulama alanı bulur.
İkinci olarak, dikey mobbing mevcuttur. Ülkemizde mobbingin en çok görülen şekli budur. Hiyerarşik düzende yukarıdan aşağıya veya aşağıdan yukarıya şeklinde gerçekleşebilmektedir. Örneğin bir amirin, müdür vb. üst makamdaki kişinin görevinin vermiş olduğu yetki gücünü astına karşı kötü niyetle kullanması bu kapsamdadır.
Aşağıdan yukarıya doğru, yani diğer adıyla ters mobbingte ise ast konumundakiler birleşerek üstün yetkesini aşındırırlar. Bu mobbing halinde zorbalar, birden fazladır. Bu hususta astlar dışlama, sabote etme stratejisiyle hareket etmektedirler. Amirlerinin talimatlarını yerine getirmeme, amir hakkında asılsız söylentiler çıkarma vb. davranışlarda bulunmaktadırlar. Bu hareketlerin asıl amacı da kendi işlerinin düzen içinde yerine getirilmesinden sorumlu amirlerinin, üstlerine karşı başarısız gösterilmesidir. Bir nevi bizim üstümüz bu işe layık değil, gördüğünüz gibi düzeni sağlayamıyor demektedirler.
Mobbing Örnekleri Nelerdir?
Mobbing örneklerinin ortaya çıkmasında zorbanın haksız davranışları büyük rol oynar. Zorba, mobbing aracılığı ile mağdurun özgüvenini ve çalışma isteğini yıpratmaktadır. Mobbing uygulanması sonucu zorba kontrolü daha çok ele geçirmekte, böylelikle mağdurun iş yerinden uzaklaşması için temelleri atmaktadır. Bu örnekleri 5 kategoride toplayabiliriz:
Yaşanmış Mobbing Örnekleri Nelerdir?
1) Kendini Göstermeyi ve İletişim Oluşumunu Etkilemek: Bu tarz örneklerde amaç mağdurun kendini istediği şekilde ifade etmesini engellemek, çalışma arkadaşlarıyla ve yönetimle olumlu ilişkiler kurmasını engellemektir. Bu kategoriye sokulabilecek bazı mobbing örnekleri şunlardır:
- Telefonla rahatsız edilme
- Yapılan işin sürekli eleştirilmesi
- Sözlerinin devamlı kesilmesi
- Yüzüne karşı ses yükseltilmesi ve azarlanması
- Mağdurun kendisini göstermesinin ve ifade etmesinin kısıtlanması veya engellenmesi
- Özel yaşamının eleştirilmesi
- Sözlü ve yazılı tehditler
- İmalar, bakışlar, jest ve mimik yoluyla ilişkilerin reddedilmesi
2) Sosyal İlişkilere Saldırılar: Bu tarz örneklerde amaç mağdurun sosyal ilişkilerini engellemektir. Bu kategoriye sokulabilecek bazı mobbing örnekleri şunlardır:
- Mağdur orda değilmiş gibi davranılması
- Çevresindeki insanların mağdurla konuşmaması
- Mağdurun çalışma ortamının diğer çalışma arkadaşlarından ayrı tutulması, izole edilmesi
3) Kişisel İtibara Saldırılar: Bu tarz örneklerde amaç kişinin itibarını zedelemek, kişisel bütünlüğünü bozmaktır. Bu kategoriye sokulabilecek bazı mobbing örnekleri şunlardır:
- Mağdurun arkasından kötü konuşulması
- Dini ve siyasi görüşlerinden dolayı dışlanması
- Mağdurun bir kusuruyla veya fiziksel özrüyle alay edilmesi
- Gülünç durumlara düşürülüp dalga konusu edilmesi
- Yürüyüş tarzı, sesi, hareketleri vb. taklit edilerek alay konusu yapılması
- Akıl hastası gibi davranılması
- Alçaltıcı isimler ile hitap edilmesi
- Cinsel imalarda bulunulması
- Milliyetiyle alay edilmesi
- Kararlarının sürekli sorgulama meselesi yapılması
- Özel yaşamıyla alay edilmesi
4) Kişinin Yaşam Kalitesi ve Mesleki Durumuna Saldırılar: Bu tarz örneklerde amaç mesleki konuma saldırılarak mağdurun iş başarısının engellemesi ve maddi kayba uğratılmasıdır. Bu kategoriye sokulabilecek bazı mobbing örnekleri şunlardır:
- İşteki konumunun sürekli değiştirilmesi
- Özgüvenini kırıcı işler yükletilmesi
- Kapasitesinin altında işler verilmesi
- Asli işi olmayan görevlerle meşgul edilmesi
- Verilen işlerin geri alınması, yerine iş verilmemesi
- Yapması için anlamsız işler verilmesi
- İşten çıkarmaya zorlamak
5) Kişinin Sağlığına Doğrudan Saldırılar: Bu tarz örneklerde amaç mağdurun ruhsal ve fiziksel sağlığını olumsuz etkilemektir. Bu kapsamdaki mobbing örnekleri şu şekildedir;
- Doğrudan veya dolaylı cinsel tacizde bulunmak
- Mağdurun fiziksel olarak ağır işler yapmaya zorlanması
- Mağdura fiziksel şiddet tehditleri yapılması
- Fiziksel zarar verilmesi
Mobbing Belirtileri Nelerdir?
Eğer mobbinge uğradığınızı düşünüyorsanız; dava yoluna başvurmadan önce veya iş sözleşmenizi feshetmeden önce bu husustan emin olmalısınız. Aksi takdirde hak kayıplarına uğrayabilirsiniz. Mobbingin belirtileri nelerdir, nasıl emin olabilirim diyorsanız üst başlıktaki örnekleri incelemeniz faydalı olacaktır. Her somut olay kendi kapsamında değerlendirilse de uygulamada sıklıkla karşılaştığımız mobbing davranışlarını bir üst başlığımızda sizler için paylaştık. Siz de mobbinge maruz kaldığınızı düşünüyorsanız emin olmak adına bu alanda uzman bir avukattan hukuki danışmanlık almanız yerinde olacaktır.
Mobbing Ne Demek, Hukukta Yeri Nedir?
Mobbing, doğrudan bir kavram olarak mevzuatımızda düzenlenmemiştir. Fakat bu kavram kapsamına giren davranışlar, ihlal ettiği veya dokunduğu haklar çeşitli kanunlarda düzenlenmiş ve koruma altına alınmıştır.
Borçlar Kanunu ve İş Kanunu’nun ilgili maddeleri işveren işçinin kişiliğini korumakla yükümlü tutmuştur. İşveren işçiyi gereksiz yere azarlıyorsa, yok yere yazılı savunma vermesini istiyorsa, beceriksizlikle suçluyorsa, işçiyi kendine ve arkadaşlarına karşı küçük düşürecek davranışlar içerisine girmeye zorluyorsa bu tür hareketler mobbing teşkil eder. İşverenin bu tür davranışlarındaki amacı genellikle iş yerinde istenmeyen kişilere karşı yıldırma, bezdirme, iş yerinden soğutma, yalnızlaştırma, yok sayma vb. davranış ve fiillerle, işçinin kendisi istiyormuş gibi istifa etmesini sağlamak biçiminde olabiliyor. Yargıtay’ın bu konuda mağdur lehine verdiği bir çok karar mevcuttur.
İşverene yüklenen bir diğer yükümlülük ise eşit davranma borcudur. Aynı statüde bulunan işçilerden birine işverence herhangi bir sebep yokken ırk, din, dil, cinsiyet farkı vb. sabeplerle farklı uygulamalar yapılması ayrımcılık tazminatı ödenmesini gerektirebilir. İş kazası geçiren geçiren işçiye dava açmaması için baskı yapılması da mobbing kapsamında değerlendirilebilir.
Anayasa m. 125 idarenin iş ve işlemlerine karşı yargı yolunu her zaman açık tutarak memuru koruma altına almıştır. Yine Anayasa’nın 128. ve 129. maddeleri memurları ve kamu görevlilerini mobbinge karşı koruma altına almaktadır. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu da yine memuru mobbingten koruyucu hükümler getirmiştir. Md. 10, 11, 17, 18, 21 bu bahsi geçen hükümlere örnek olarak verilebilir.
Mobbing Cezası Nedir?
Mevcut mevzuatımızda mobbing uygulamak doğrudan bağımsız bir suç tipi olarak düzenlenmemiştir. Fakat mobbing uygulanırken ortaya konulan davranışlar açısından mevcut ceza hukuku araçlarının ve suç tiplerinin yeterli olduğunu söyleyebiliriz. Herhangi bir mobbing davranışı, bir ceza normunu ihlal etmeye başladığında o zaman ceza yaptırımından bahsedebiliriz. Bu şekilde mobbing oluşturan davranışlar neticesinde oluşabilecek suç tiplerine değinmek isteriz:
Mobbing mağdurunun üzerine çok gidilmesi ve psikolojik çöküntüye uğratılması neticesinde TCK m. 84 kapsamında (intihara yönlendirme suçu) gerçekleşebilir.
Mobbing davranışı, mağdurun gerek psikolojik gerek fiziksel bütünlüğünü bozma noktasına erişirse TCK m. 86-87 kapsamında (kasten yaralama suçu)ndan bahsedebiliriz.
Mobbing, mağdurun insan onuruyla bağdaşmayan ve bedensel veya ruhsal yönden acı çekmesine, aşağılanmasına yol açacak davranışlarla gerçekleştirilirse TCK m. 96 kapsamında (eziyet suçu) oluşmaktadır.
Zorbanın cinsel davranışlarla, mağdurun vücut dokunulmazlığını ihlal etmesi sonucunda TCK m. 102 kapsamında (cinsel saldırı suçu) oluşacaktır. Zorbanın mağdurun vücut dokunulmazlığını ihlal etmeyen fakat cinselliğine yönelik rahatsız edici boyuttaki davranışları ise TCK m. 105 kapsamında (cinsel taciz suçu)nu oluşturacaktır.
TCK m. 125 kapsamında (hakaret suçu) ise mobbing davranışlarında en çok karşılaştığımız suç tipidir.
TCK m. 108’de düzenlenen (cebir kullanma suçu) da mobbing ile ilişkilendirilebilecek suçlardandır. TCK m. 123’te düzenlenen (kişilerin huzur ve sükununu bozma suçu) da mobbing davranışları neticesinde gerçekleşebilecek suçlardandır.
Mobbing Nasıl İspatlanır?
Mobbingin ispatı hususunda, genel ispat kurallarından farklı olarak Yargıtay İçtihatları ile istisnai kurallar getirilmiştir. Buna göre işçinin mobbinge uğradığını gösterir emareler sunması halinde, ispat yükü yer değiştirerek işverene geçmektedir. Yani işçinin maruz kaldığı baskıya ilişkin basit emareler sunması, iddialarında gerçekçi olması yeterlidir. Dediğimiz gibi sonrasında ispat yükü el değiştirerek; işverence mobbing teşkil eden davranışlar uygulanmadığı ispat edilmek durumunda kalacaktır. Konu ile ilgili istikrar kazanmış Yargıtay Kararı şu şekildedir;
“Mobbingin varlığı için kişilik haklarının ağır şekilde ihlaline gerek olmadığı, kişilik haklarına yönelik haksızlığın yeterli olduğu, ayrıca mobbing iddialarında şüpheden uzak kesin deliller aranmayacağı; davacı işçinin, kendisine işyerinde mobbing uygulandığına dair kuşku uyandıracak olguları ileri sürmesinin yeterli olduğu, işyerinde mobbingin varlığını gösteren olguların mahkemeye sunulması halinde, işyerinde mobbingin gerçekleşmediğini ispat külfetinin davalıya düştüğü; tanık beyanları, sağlık raporları, bilirkişi raporu, kamera kayıtları ve diğer tüm deliller değerlendirildiğinde mobbing iddiasının yeterli delillerle ispat edildiği gözetilmeden yazılı şekilde karar verilmesi hatalı olup bozmayı gerektirmiştir….” (Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 2020/230 E. 2020/1601 K. 04.02.2020)
Mağdur İşçinin Hakları Nelerdir?
Mobbing konusunda işçi hakları önem arz etmektedir. Bu konuda işçinin başvurabileceği ilk yol iş sözleşmesinin haklı nedenle feshidir. Mobbing sebebiyle iş ilişkisi sürdürülemez hale geldiğinde işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir. Mobbingin işçiye diğer işçiler veya işveren tarafından uygulanıyor olması durumu değiştirmez. Mağdur işçi, zorba ne statüde olursa olsun bu hakkını kullanabilir. Çünkü işveren işçiye karşı koruma ve gözetme borcu altındadır. Mobbing mağduru işçi durumu işverene bildirmesine rağmen işveren herhangi bir önlem almıyorsa haklı nedenle fesih hakkını kullanabilir.
İşçiye uygulanan davranışın mobbing sayılabilmesi için söz konusu davranışın belirli bir ağırlığı ve sürekliliği olmalıdır. Örneğin iş yerinin acil yetiştirmesi gereken bir teslimat sebebiyle işverence muhasebe çalışanlarından kolileri taşımalarının istemesi, bir defaya mahsus olduğu için mobbing sayılmaz. Mağdur işçi iş akdini haklı nedenle feshederse, bir yıldan fazla çalışmış olduğu takdirde kıdem tazminatına da hak kazanır. Bunun dışında ödenmeyen veya eksik ödenen diğer işçilik alacaklarını da talep edebilir.
Bunların yanında uğranılan mobbingden dolayı zarara uğrayan işçi manevi tazminat talep edebilecektir. Söz konusu mobbing davranışı aynı zamanda bir ceza normunu ihlal etme seviyesindeyse mağdurun Cumhuriyet Başsavcılığı’na suç duyurusunda bulunma hakkı da mevcuttur.
Mobbing Davası Nedir?
Mobbing davası, farklı istemlerde bulunularak açılabilen mobbingin varlığını ortaya koymak suretiyle haklarımızı talep edebildiğimiz bir dava türüdür. Bu davalar işçinin iş sözleşmesini haklı nedenle feshinden önce veya sonra açılabilir. Buna bağlı olarak işçi, özel şartların oluşması halinde, bir üst başlıkta bahsetmiş olduğumuz tüm işçilik haklarını talep edebilecektir.
Görevli ve Yetkili Mahkeme, Zamanaşımı
Mobbing nedeniyle açılacak tazminat davalarının iş ilişkisiyle ilgili olması durumunda görevli mahkeme iş mahkemeleridir. İş mahkemesi bulunmayan yerlerde mağdur, asliye hukuk mahkemelerine de başvurabilir. Yetki konusunda ise seçimlik hak bulunmaktadır. Dava, işyerinin bulunduğu yer mahkemesinde açılabileceği gibi şirket merkezinin bulunduğu yer mahkemesinde de açılabilecektir.
Zamanaşımı konusunda genel zamanaşımı kuralı geçerlidir. Dava açmak için zamanaşımı süresi; olayın gerçekleşmesinden itibaren 2 yıldır. Mobbingin süreklilik arz etmesi halinde bu süre işten ayrıldıktan sonra başlayacaktır.
Kaynak: Besler Hukuk / mobbing.org.tr